مؤلف در آغاز مقاله، به بررسی شبهه تحریف و ماهیت آن می‏پردازد و سپس کتاب صیانة القرآن من التحریف را مورد نقد و بررسی قرار داده است.
در ضمن این مقاله به تبع بحث از کتاب آیت اللّه‏ معرفت، کتاب فصل الخطاب آقای نوری نیز مورد بحث قرار گرفته است.
شبهاتی نظیر، نیامدن اسم معصومین علیهم‏السلام در قرآن، از مباحث مطروحه در این مقاله است.

نقد و بررسی، صیانة‏القرآن من التحریف، فصل الخطاب معرفت، نوری.

شبهه‏ی تحریف قرآن، از دیر زمان مطرح بوده و پیوسته مورد انکار و رد علما و محققان بزرگ اسلام قرار گرفته است. البته برخی گروه‏ها و یا افرادی که به دلیل آشنایی محدود با اصول و پایه‏های عقاید اسلامی، شبهه را تصور کرده و خواسته‏اند به گونه‏ای آن را توجیه کنند. منشأ این شبهه نیز روایاتی است که در کتب حدیث اهل سنت و شیعه وارد شده است که به ظاهر تحریف کلام اللّه‏ را می‏رساند(1).
برخی از بزرگان، به طور کلی بحث تحریف درباره قرآن کنونی را منکر شده‏اند و معتقدند که بحث در این مورد محلی از اعراب ندارد.(2) شیخ آقا بزرگ تهرانی دراین باره می‏فرماید: آری در میان مسلمانان، اختلاف مشهوری وجود دارد، اما در موضوعی دیگر غیر از این کتاب کریم، و آن این است که آیا بر پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، وحی قرآنی دیگری غیر از ما بین الدفتین نازل شده است یا خیر؟ لذا برخی ادعای قطع کرده‏اند که همه آنچه به عنوان قرآن نازل شده، همین ما بین الدفتین است و برخی نیز ادعا کرده‏اند که وحی
دیگری - نه از سنخ احکام - به نحو اجمال نازل شده، به این معنا که آن وحی در نزد آنان، دقیقا مشخص و معلوم نیست، بلکه فقط به نزول آن قرائنی قطعی وجود دارد. و این عده به خاطر حاصل نشدن یقین عذر خواهی می‏کنند؛ زیرا احتمالاتی وجود دارد که وجود وحی دیگری را منع نمی‏کند. و با وجود این احتمالات، دیگر مجالی برای یقین به عدم نزول وحی دیگری باقی نمی‏ماند و همین تحریر محل بحث است، در مساله‏ای که به تحریف شهرت یافته و محاکمه بین دو گروه را به کسی که در تاریخ صدر اسلام به نحو همه جانبه بحث می‏کند، وامی گذاریم(3).

قرآن پژوه معاصر، استاد معرفت در اثر ارزشمند خود پس از بیان معانی لغوی و اصطلاحی تحریف، عمده نزاع را مربوط به تحریف لفظی قرآن دانسته‏اند که خودبر دو نوع است: تحریف به کاهش، تحریف به افزایش؛ وی افزوده‏اند که مورد اجماع امت است که هرگز چیزی بر قرآن افزوده نشده است.(4) دیدگاه رسمی مورد وفاق شیعه و بلکه مسلمانان، اعتقاد به عدم تحریف قرآن بلکه تحریف ناپذیری آن است. گرچه برخی ناآگاهان بدون توجه به نتایج و پیامدهای ناگوار و سوء آن، گاهی آشکارا و گاهی نیز با تعابیر دو پهلو در باب اثبات و یا نفی تحریف قرآن سخن گفته‏اند(5).
استاد معرفت در فصلی جداگانه به تفصیل اقوال و آرای شیعه را از شیخ المحدثین ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه صدوق (381ق) تا خاتمة المحدثین، شیخ حر عاملی (1104ق) و نیز تا دوران معاصر را نقل کرده و سپس به نقل اقوال برخی از بزرگان اهل سنت پرداخته که منصفانه مسأله‏ی تحریف رابررسی کرده‏اند و شیعه امامیه را از اتهام ناروای قول به تحریف مبرا دانسته‏اند.(6)
ایشان بر این باورند که در میان اخباریان شیعه، سید نعمت الله جزایری (1112ق) نخستین کسی است که بر اساس روایات شاذ و اخبار ضعیف و بی اساس، نغمه تحریف را در دوره متاخرین از نو نواخته است و کتاب الانوار النعمانیه و نیز رساله منبع الحیاة او منبع اصلی قول به تحریف است. و پس از وی، میرزا حسین نوری (م 1320ق) نیز بر این منابع و گفته‏های او اعتماد کرده‏است.(7)

محدث نوری کتاب فصل الخطاب فی تحریف کتاب رب الارباب را در سه مقدمه (روایات جمع و تألیف، انواع تحریف و تغییر، نقل سخنان علمای شیعه) و دوازده فصل (همسانی تحریف کتابهای پیشین با امت اسلام، نحوه جمع و تألیف قرآن پس از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، توجیهات بزرگان اهل سنت پیرامون روایات تحریف، مصحف مولا امام علی علیه‏السلام ، مصحف عبدا لله بن مسعود، مصحف ابی بن کعب، حذف آیات قرآن به دست عثمان، روایات حشویه عامه، روایات کعب الاحبار درباره موالید پیامبر و عترت او، اختلاف قراءات، روایات دال بر تحریف قرآن به نحو کلی، روایات دال بر تحریف قرآن به نحو جزئی) و یک خاتمه (بیان ادله منکران تحریف و مناقشه‏ی در آنها) تدوین نموده است.
استاد معرفت در فصول گوناگون کتاب خود، ضمن بیان ادله‏ی تحریف ناپذیری، به نقد همه دلایل مخالفان و نیز شبهات خاورشناسان و روایات موهم تحریف قرآن پرداخته است.(8)

محققان بر این باورند که آنچه محدث نوری را به نگارش این کتاب واداشته، این گمان بوده است که مخالفان فضایل اهل بیت علیهم‏السلام و مثالب(زشتی‏های) دشمنان آنان را از قرآن انداخته‏اند. در واقع این کتاب را در پاسخ به پرسش یکی از دانشمندان هندی که از او پرسیده بود، چرا نام پیشوایان معصوم دینی در قرآن نیست، نگاشته است.(9) میرزا حسین نوری در اثر خود تصریح می‏کند چگونه یک شخص با انصاف می‏تواند احتمال بدهد که خداوند نام اوصیای خاتم پیامبران و دختر ایشان را در کتاب خود که سرآمد تمامی کتب پیشینیان است نیاورده باشد و ایشان را بر امتی که گرامی‏ترین امتهاست، نشناسانده باشد، در حالیکه این کار در مقایسه با دیگر واجباتی که مکرر در قرآن آمده است از اهمیت بیشتری برخوردار است.(10)

استاد معرفت بر این عقیده است که مجموع روایاتی که محدث نوری در فصل الخطاب گردآوری نموده،1122 روایت است که عموم آنها (815روایت) را از کتابهایی نقل کرده که فاقد اعتبار است. نظیر رساله‏ای در محکم و متشابه قرآن که مولف آن مجهول است. «السقیفه منسوب به سلیم بن قیس هلالی که مورد دستبرد قرار گرفته، و از درجه اعتبار ساقط است «حدود 350 روایت از کتاب القراءات سیاری(11)(268ق) است که نزد امامیه هیچ ارزشی ندارد و بسیاری از رجال شناسان از جمله نجاشی وی را ضعیف الحدیث و فاسد المذهب خوانده است(12)0
و تفسیر ابی الجارود که از غلات بوده و مورد لعن امام صادق علیه‏السلام قرار گرفته است و الاحتجاج طبرسی که فاقد سند(مرسل) بوده است و مولف آن نیز مجهول است و تفسیر منسوب به امام عسکری علیه‏السلام که فاقد اعتبار و نسبت آن به امام نیز جعلی است و 88 روایت از تفسیر عیاشی که روایاتش محذوف الاسانید است و 86 روایت از تفسیر علی بن ابراهیم قمی است که مورد دستبرد قرار گرفته، نسبت آن به وی معلوم نیست و بلکه یادداشتها و املاهای شاگردش ابوالفضل العباس بن محمد العلوی است و 129 روایت از مجمع البیان طبرسی است که علی رغم اهمیت کتاب نزد امامیه، جمیع روایاتش مرسله و مربوط به اختلاف قراءات است و هیچ ارتباطی به تحریف ندارد. علاوه بر این طبرسی در مقدمه تفسیر خود صراحتا قائل به سلامت قرآن از تحریف است. و الاستغاثه از علی بن احمد کوفی که فاسد المذهب است.(13) از 307 روایت باقیمانده نیز 107 روایت مربوط به باب قراءات است که صرفا اجتهاد قاریان در کیفیت قرائت قرآن است و 200 روایت آن نیز مربوط به روایات تفسیری، تحریف معنوی، روایات سبعة عشر الف آیة، روایات مربوط به ظهور حجت علیه‏السلام و مصحف جدید وی، روایات مربوط به شأن اهل بیت می‏باشد.(14)
شایان توجه است که علاوه بر استاد معرفت که بحق عالمانه و استادانه به نقد ادله و روایات فصل الخطاب پرداخته‏اند. استاد علامه سید مرتضی عسکری در کتاب القرآن الکریم و روایات المدرستین به طور جامع و مستدل، روایات فصل الخطاب را از نظر سندی و دلالی مورد بررسی و نقد قرار داده است.(15)
نگارش و نشر حاجی نوری، در حوزه‏های علمی شیعه و جهان اسلام موجی عظیم از اعتراض علمای شیعه و اهل سنت را برانگیخت.(16) نخستین کتابی که در رد او نوشته شد کتاب کشف الارتیاب فی عدم تحریف الکتاب اثر شیخ محمود ابن ابی القاسم مشهور به معرب تهرانی (1323ق) است.(17)

این پرسش از جمله پرسشهایی است که از دیر باز ذهن بسیاری را به خود مشغول داشته و حتی در عصر معصومان نیز دغدغه برخی بوده است. همانطور که اشاره شد، انگیزه اصلی محدث نوری در نگارش کتاب فصل الخطاب پاسخ این پرسش بود تا ثابت کند که اهل بیت و به ویژه امیر مؤمنان علیه‏السلام از منزلت و جایگاهی والا در قرآن برخوردارند و نام‏های آنان احیانا در آیات وحی الهی بوده است و بعدها در اثر شرایط تاریخی و سیاسی محو شده است.
وی از این رو به گردآوری روایاتی اهتمام ورزیده است که بیشتر آنها به اعتقاد صاحب نظران از نظر سندی بی اعتبار و از نظر دلالی نیز مجعول و مخدوش و یا اینکه تأویل پذیرند.
به هر حال بسیاری از قرآن پژوهان و صاحبنظران در دانش حدیث و تفسیر به این پرسش پاسخهایی داده‏اند که به اجمال به بیان دیدگاه‏های برخی از آنان به ویژه اندیشمندان معاصر از جمله امام خمینی(ره)، علامه خوئی و نیز استاد معرفت که به نقد و ارزیابی این گونه روایات مبادرت ورزیده‏اند می‏پردازیم.
این پرسش که چرا نام اهل بیت در کتاب الهی قرآن کریم ذکر نشده است، در روایتی از امام صادق علیه‏السلام نیز چنین آمده است:
الامام الصادق علیه‏السلام قال فی جواب من سألة: ان الناس یقولون: فماله لم یسم علیا و اهل بیته فی کتاب الله عزوجل؟ قال علیه‏السلام : قولوا لهم: ان رسول الله صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نزلت علیه الصلوة و لم یسم الله لهم ثلاثا ولا رابعا حتی کان رسول الله صلی‏الله‏علیه‏و‏آله هوالذی فسر ذلک لهم و..(18)
امام صادق علیه‏السلام در پاسخ به اینکه چرا خداوند از علی و اهل بیت او در قرآن نام نبرده است؟ فرمود به آنان بگو: نماز بر پیامبر نازل شد و برای آنان مشخص نکرد که سه رکعت یا چهار رکعت است تا اینکه پیامبر خدا جزئیات آن را برای مردم تفسیر کرد.
همان گونه که ملاحظه شد از حدیث امام علیه‏السلام چنین برمی آید همچنان که رسالت اصلی پیامبراکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در تفسیر و تبیین جزئیات احکام شرعی است(19) مدح و ستایش امیر مؤ منان علیه‏السلام و اهل بیت او نیز به عنوان الگوهای کامل انسانی و جانشینان پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بر عهده شخص پیامبر اسلام است. علاوه این‏که شیوه قرآن کریم، غالبا بیان کلیات و امهات مسائل و احکام شرعی و تبیین اوصاف و ارزش‏ها وضد ارزش‏های اخلاقی و عملی و اعتقادی و نیز نشان دادن ویژگی‏های الگوهاست تا مردم خود، با آگاهی از معیارها و اوصاف بتوانند با اندیشه و خردمندی خود، این ویژگی‏ها و معیارها را بر افراد واجد شرایط تطبیق دهند، نیز آیات بی شماری از قرآن در شأن فضایل والای اهل بیت نازل شده است که سبب نزول خاص آنها جز اهل بیت نیستند، آیات و روایات متواتر و قطعی که حجت الهی را بر همگان تمام کرده است.
امام خمینی (ره) در این باره می‏فرماید: اگر در قرآن کریم تصریح به نام اهل بیت و به ویژه امام علی علیه‏السلام شده بود خود آنان در مقام احتجاج به آیات قرآن تمسک می‏کردند و دیگر نیاز نبود پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نیز نسبت به معرفی آنان دست به اقدام خاص بزند.(20)
مرحوم آقای خویی در نقد برخی روایات دال بر این معنا که نام‏های ائمه اطهار در بعضی آیات قرآن بوده و سپس حذف شده است چنین می‏فرماید:
برخی از این روایات از قبیل تفسیر آیات قرآن است اگر این وجه را نپذیریم باید روایات را طرد کنیم چون مخالف با کتاب و سنت است از جمله ادله‏ای که آشکارا دلالت بر این دارد که نام امیرالمؤمنین علیه‏السلام در قرآن ذکر نشده است، حدیث غدیر است. اگر نام حضرت در قرآن ذکر شده بود دیگر نیازی به نصب و تعیین خاص ولی نبود
خلاصه اینکه درستی حدیث غدیر سبب دروغ بودن این روایات است، به ویژه که حادثه غدیر در سال حجة الوداع و در اواخر عمر پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله رخ داده است در حالیکه همه قرآن نازل شده و در میان مسلمانان رواج یافته‏بود.(21)
وی همچنین پس از نقل حدیث امام صادق علیه‏السلام در ذیل آیه 59 سوره نساء، می‏افزاید:
فتکون هذه الصحیحیة حاکمة علی جمیع تلک الروایات و موضحة للمراد منها و ان ذکر اسم امیر المؤ منین علیه‏السلام فی تلک الروایات قد کان بعنوان التفسیر او بعنوان التنزیل، مع عدم الامر بالتبلیغ و یضاف الی ذلک ان المتخلفین عن بیعة ابی بکر لم یحتجوا بذکر اسم علی علیه‏السلام فی القرآن و لوکان له ذکر فی الکتاب لکان ذلک ابلغ فی الحجة و لاسیما فی جمع القرآن بزعم المستدل ـ کان بعد تمامیة امر الخلافة بزمان یسیر، فهذا من الادلة الواضحة علی عدم ذکره فی الایات.(22)
استاد معرفت در دو موضع از اثرارزشمند خود به بررسی و تحلیل این موضوع پرداخته است(23).
ایشان درباره حذف نام علی علیه‏السلام از آیه بلاغ و کمال(24) ضمن نقل روایتی از تفسیر عیاشی از امام صادق علیه‏السلام که می‏فرماید: جبرئیل روز جمعه در عرفات بر پیامبر فرود آمد، پس به او گفت: ای محمد: خداوند به تو سلام می‏رساند و می‏فرماید: به امتت بگو:الیوم اکملت لکم دینکم بولایة علی بن ابی طالب و اتممتُ علیکم نعمتی و رضیتُ لکم الاسلام دینا(25)، می‏فرماید:
این جمله، به عنوان تفسیر کامل شدن دین است نه اینکه جزء آیه باشد آنطور که برخی پنداشته‏اند. روایت دیگری هم در ذیل این آیه وارد شده است که به خوبی گواه بر این معناست. از جمله کلینی(ره) با سند متصل خود از امام باقر علیه‏السلام در حدیث فرایض روایت می‏کند: سپس ولایت نازل شد و این امر در روز جمعه در عرفات به پیامبر رسید. آنگاه خداوند نازل فرمود: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممتُ علیکم نعمتی و دین با ولایت علی بن ابی طالب علیه‏السلام کامل شد.(26)
دراین روایت امام علیه‏السلام صریحا با بیان علت کامل شدن دین با ابلاغ ولایت امیرمؤمنان علیه‏السلام آیه شریفه را تفسیر می‏نماید.
استاد معرفت همچنین در خاتمه‏ی کتاب، آشکارا اظهار می‏دارد که در قرآن دلایل فراوانی بر فضیلت و شرافت اهل بیت وجود دارد که اگر کسی با چشم بصیرت و دلی پاک در آنها تدبر نماید، حقیقت را درخواهد یافت و این همان است که امام صادق علیه‏السلام فرمود: اگر قرآن همانگونه که نازل شده قرائت می‏شد، مسلما ما را با نام و نشان در آن می‏یافتی.(27) سپس ایشان پس از نقل شواهد و نمونه‏های دیگری از آیات قرآنی و تفسیرهای درست آن از سوی امامان معصوم علیهم‏السلام ، می‏افزاید: اما اینکه امام علیه‏السلام در آن حدیث فرمود: ما را با نام و نشان می‏یافتی، منظور اسم و نام متعارف نیست؛ بلکه مقصود ذکر ویژگی‏ها و نشانه هایی است که به روشنی برتری ویژه آنان را می‏فهماند.